امروزه مسافرت و جهانگردی بعنوان یکی از بزرگترین بخش های اقتصادی جهان در نظر گرفته می شود. همچنانکه طبق اعلام شورای جهانی
مسافرت و جهانگردی، در سال ۱۹۹۴، درآمد این صنعت رو به گسترش ۴/۳ میلیارد دلار بوده و باعث بوجود آمدن ۲۰۴ میلیون شغل جدید
شده است. هرچند از نظر تاریخی در ابتدا مسافرت ها محدود، در روزهای تعطیل و غالبا به قصد اماکن مذهبی بوده است اما امروزه بدلیل افزایش
سطح درآمدها، افزایش اوقات فراغت، توسعه امکانات حمل و نقل و همچنین کاهش هزینه های آن و نهایتا بهبود مراکز اقامتی و تفریحی، میزان
مسافرت ها افزایش داشته است.
غالب مسافرت ها در سطح جهان، داخلی می باشند. مسافرت های خارجی بیشتر در کشورهای توسعه یافته و مربوط به مسافرین اروپایی و
آمریکایی است. زمانیکه مسافرین به یک کشور وارد می شوند گویی آن کشور با فروش خدمات و محصولات خود نوعی “صادرات پنهان و
نامرئی” انجام داده است. همچنین وقتی مردم یک کشور به یک کشور دیگر می روند و محصولات آنجا را می خرند گویی این مسافران به نوعی
“واردات پنهان” انجام داده اند. تفضیل واردات پنهان از صادرات پنهان تحت عنوان “حساب مسافرت” مطرح می شود.
به جهانگردی باید از منظر تعاملی بین “عرضه” و “تقاضا” نگاه کرد. بعبارتی طراحی و توسعه یک محصول به منظور مرتفع ساختن یک نیاز.
همین تعامل است که آثار اقتصادی، زیست محیطی، فرهنگی، اجتماعی و … را بوجود می آورد.
منظور از عرضه همه خدمات و ویژگی هایی می شود که درکنار هم قرار می گیرند تا نیاز مسافر را برآورده سازند.
برای ایجاد و توسعه جهانگردی در سطح ملی نیاز به هماهنگی سه سطح مختلف می باشد. این سطوح به قرار
زیر می باشند:
-
تدوین سیاست گذاری جهانگردی و نقش نظارتی توسط دستگاه دولتی متولی آن
-
انجام امور عملیاتی توسط مراکز اقامتی، شرکتهای حمل و نقل، مراکز تفریحی و فرهنگی
-
ارائه خدمات حمایتی توسط پلیس، ادارات پست و مهاجرت، رسانه ها، مراکز مذهبی، دانشگاهها و…
به طور کلی به تمام مسافرینی که به فعالیتهای جهانگردی می پردازند عنوان “دیدارکننده” اطلاق می شود.
مسافرت دیدار کنندگان به ۳ شکل صورت میگیرد:
گردشگری داخلی: ساکنان یک کشور که حداکثر به مدت یکسال و فقط داخل آن کشور مسافرت می کنند.
گردشگری خارجی ها: افرادی که ساکن یک کشور نیستند و به آن کشور مسافرت می کنند.
گردشگری خارجی یا جهانگردی بین المللی: افراد ساکن یک کشور که حداکثر به مدت یکسال به خارج از آن کشور مسافرت نموده و هدف
اصلی آنها دیدار از کشور مقصد می باشد.
منظور از “جهانگردی ملی” مجموع گردشگری داخلی و گردشگری خارجی ها می باشد.
جهانگردی در مقایسه با سایر فعالیت های اقتصادی ۱۰ ویژگی متمایز کننده دارد. این ویژگی ها عبارتند از:
۱ – آنی بودن: در جهانگردی ارائه دهندگان و دریافت کنندگان خدمات انسانها هستند. بنابراین نمی توان بر کیفیت خدمات نظارت مستمر
داشت. به همین علت آموزش اصول حرفه ای به نیروی انسانی ارائه دهنده خدمات برای ارتباط مناسب بین یکدیگر و با مسافران اهمیت بسیار
زیادی دارد.
۲ – در خاطر بودن: جهانگردی موجب تحول و ارتقا سطح زندگی انسانها می شود. به همین دلیل، در حالیکه بخش زیادی از گذشته را از یاد
می بریم اما لحظات خاص تعطیلات در ذهن می مانند.
۳ – میراث جهانگردی: منظور امتیازات ارزشمند محل مسافرت است. مانند خصوصیات جغرافیایی (کوهها، سواحل دریا، جنگل ها، بیابان ها)،
خصوصیات فرهنگی و تاریخی
۴ – هماهنگ شدن: یکی از مسائل مهم در جهانگردی ایجاد و حفظ هماهنگی میان کیفیت و کمیت خدمات به منظور رفع نیازهای مختلف مصرف
کنندگان می باشد.
۵ – زود گذر بودن: محصولات جهانگردی مانند صندلی هواپیما و مکان اقامت گذرا و ناپایدار هستند. لذا اگر به فروش نرسد درآمدی از دست
رفته است. پس بازاریابی محصولات جهانگردی بسیار اهمیت دارند.
۶ – ظرفیت پذیرش: با افزایش میزان تقاضا دست اندرکاران مجبور به افزایش ظرفیت پذیرش می شوند اما امکان آسیب به محیط زیست و کاهش
رضایت مشتریان وجود دارد.
۷ – قابلیت تغییر: به مرور مقاصد جهانگردی توسعه می یابد. لذا نیاز به تسهیلات اقامتی و نیروی انسانی بیشتری بوجود می آید. این تغییر و
تحولات تا زمانیکه ظرفیت پذیرش کامل شود ادامه می یابند.
۸ – رقابت برای کسب فضای بیشتر: منظور رقابت دست اندرکاران بخش جهانگردی و خود جهانگردان با ساکنین محلی برای کسب فضای بیشتر
و استفاده از امکانات محل می باشد.
۹ – ثابت بودن هزینه های عملیاتی: نوع هزینه ها در بخش جهانگردی عمدتا ثابت هستند. لذا حفظ حجم ثابت گردشگران برای کسب سود کافی
الزامی است.
۱۰ – فصلی بودن تقاضا: بدلیل تغییرات شرایط آب و هوایی، عادات معمول و سنتی گذران تعطیلات و تعطیلات بلند مدت، در بیشتر مناطق تفریحی
هر سه فصل رکود، عادی و رونق بوجود می آید.
گردشگری بر اساس محیط مقصد به سه قسم می باشد:
بین المللی، داخلی- محلی، داخلی- ملی.
از جمله مزایای گردشگری بین المللی این است که حقوق بشر و انسان دوستی بین مردم محلی و توریست ایجاد می شود. بعلاوه این نوع از
گردشگری به شدت آسیب پذیری از خارج را کاهش می دهد.
یکی از انواع گردشگری که به سرعت در حال گسترش است، گردشگری ماجراجویانه و با انگیزه ی خاص است. اصطلاحا به این نوع گردشگری
Life Seeing گفته می شود. این دسته از گردشگران به دنبال شکار حیوانات وحشی، سفرهای طولانی در مناطق دورافتاده، قایق سواری در تند باد
و صعود از کوههای خطرناک می باشند.
اکوتوریسم یا گردشگری مبتنی بر استفاده از منابع طبیعی مانند دریا، جنگل، کوه و بیابان می باشد. با توجه به مسئله توسعه پایدار، به اکوتوریسم
توجهی ویژه صورت می گیرد.
افزون بر اشکال عمده گردشگری، گونه های دیگر گردشگری شامل گردشگری مذهبی، قومی، نوستالژیک، درمانی، ورزشی، تجاری و بازرگانی،
دیدار دوستان و اقوام، شرکت در همایشها و جشنواره ها، روستایی و تاریخی می باشند.
سازمان جهانی گردشگری (WTO) به منظور مطالعه و مقایسه آمارهای مشاغل مربوط به توریسم، از طبقه بندی بین المللی استاندارد فعالیتهای
گردشگری (SICTA) استفاده می کند. بر این اساس ۲۰۰ شغل مرتبط با گردشگری وجود دارد. بعبارتی یک سوم مشاغل خدماتی دنیا به طور
مستقیم و غیر مستقیم در اختیار صنعت توریسم است.
جاذبه های گردشگری را، بعنوان عامل اصلی گردشگری و سرمایه گذاری، می توان به ۴ بخش تقسیم نمود:
جاذبه های تاریخی
جاذبه های طبیعی
جاذبه های انسان ساخت
جاذبه های دیگر مانند جاذبه های مبتنی بر رویدادها (فستیوال ها) و مبتنی بر تفریح (ورزشهای آبی)
با توجه به اوج گردشگری در تابستان، انتخاب زمان و مقصد مسافرت بر اساس شرایط اقلیمی شامل نکات زیر می باشد:
دمای مناسب آب برای شنا بالای ۲۷ درجه، رطوبت ۵۶% تا ۷۰%، تعداد روزها با درجه حرارت متوسط روزانه بین ۱۵ تا ۲۰درجه، پوشش
گیاهی و… می باشند.
شرایط اقلیمی مناسب برای ورزشهای زمستانی شامل: ارتفاع برف بین ۴۰ تا ۶۰ سانتی متر برای دوره حداقل یکماه، پوشش گیاهی سرو و کاج و
تعداد روزهای دمای -۵ تا -۱۵ درجه است.
تدوین طرح توسعه گردشگری متضمن مشخص نمودن استراتژی ها، رویکردها، سیاست های کلی نظام در مورد گردشگری می باشد. این طرح باید
مبتنی بر روشهایی پایدار، پیوسته و مخصوصا قابل اجرا باشد، و بتواند بعنوان بخشی از سیاست کلان اقتصادی و اجتماعی کشور در حوزه داخلی
و خارجی مورد استفاده قرار بگیرد. منظور از سیاست های نظام در طرح توسعه گردشگری، توجه به ۵ سیاست کلی است: سیاستهای منابع طبیعی،
منابع انسانی، منابع مالی، منابع اطلاعاتی و فعالیتی-اجرایی. از سوی دیگر هنگام تدوین طرح توسعه باید به ۱۴ عنصر آن توجه نمود.
این عناصر شامل:
الگوهای گردشگری جهانی و منطقه ای، خصوصیات بالقوه و بالفعل بازارهای رقیب، روند ورود گردشگران بین المللی، جاذبه های بالقوه و بالفعل
گردشگری کشور خود، محل های اقامتی موجود و توسعه آنها، تسهیلات حمل و نقل و توسعه زیر ساختهای آنها، منابع آب و برق و گاز موجود و
توسعه آنها، نوع کاربری اراضی، الگوهای اقتصادی کشور، توسعه و آموزش منابع انسانی مورد نیاز، طرح های توسه اقتصادی و اجتماعی، سازمانهای
دولتی و خصوصی درگیر، سیاست های سرمایه گذاری، قوانین جاری گردشگری.
ایران بعنوان یک کشور در حال توسعه دارای طرح جامع توسعه گردشگری برای ۷ منطقه خود می باشد. اما به چند علت ممکن است این طرح با
موفقیت اجر نشود. من جمله: عدم توجه کافی به محدودیت های مهم فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی؛ عدم آموزش حرفه ای کامل به نیروی
انسانی محلی؛ عدم تعیین و تشخیص همه اطلاعات پایه؛ وجود مواردی فراتر از ظرفیت تاسیسات زیربنایی، عدم توجه به پیگیری و ارزیابی. توجه به
منابع مالی و برنامه ریزی سازگار با شرایط واقعی کشور در یک فرایند دائم و منعطف، پشتوانه اجرای موفقیت آمیز این طرح است.
مشتریان هتل های امریکایی در سال ۹۷ غالبا ترانزیتی (۳۰%) بوده اند. سایر مسافرین یا شرکت کنندگان کنفرانس ها (۲۵%) یا گردشگران
روزهای تعطیل (۲۳%) بوده اند. ۲۰% مابقی هم بعلل مختلف مثل مراسم عروسی و مهمانی و… یک شب اقامت داشته اند.
البته کلا بیشتر مسافرین یک شب (۴۶%) در هتل ها ماندند. غذا در هتلها به دو شیوه فرانسوی داده می شود: a la carte که از لیست تمام
غذاها گردشگر یکی را انتخاب می کند و table d’hote که در لیست ترکیبی از دو سه غذا آمده و گردشگر چند غذا را با هم می خورد.
علاوه بر رستورانها شرکت های ارائه دهنده غذاهای آماده (فست فود)، هم برای گردشگران و هم مردم محلی غذا می دهند. از جمله شرکتهای
مطرح دنیا: مک دونالد، کنتاکی فراید چیکن، آ دبیلیو
روت بیر، ویندی، دیری کوئین، بروگر کینگ، پیتزا هات، آربی، تاکوبل. نوشتن توصیه های بهداشتی روی لیست غذا، پخش موسیقی، وجود شومینه،
سرویس با کیفیت، کاربرد چاشنی های مخصوص، سرو غذاها و سالادهای محلی با پورسهای متفاوت و کنترل همیشگی کیفیت منجر به افزایش
فروش می شود.
کارمزد ارائه خدمات آژانس ها به مسافرین باید توسط شرکت های بالادستی مثل حمل و نقلی و اقامتی پرداخت شود. اما اگر این شرکت ها پول
ندهند آژانس هزینه را از مسافرینش می گیرد.
به منظور جمع آوری اطلاعات برای تدوین طرح توسعه باید پیرامون این ۵ مورد اطلاعات کافی جمع نمود:
۱ – شناسایی راههای مختلف توسعه: بازار، سمت و سوی توسعه، موافقت نامه های صنعتی، حمایت از خدمات و فعالیتها
۲ – پذیرش پیشامدهای غیر منتظره: شرایط عمومی اقتصاد، عرضه انرژی و وضعیت تقاضا، روش زندگی و هزینه ها، فرصت برای صنایع خصوصی،
سایر عوامل در محیط های بیرونی
۳ – ظرافت ها و حساسیت ها: چهره های طبیعی و ویژگیهای آن، بافت فرهنگی و اقتصادی محل، یادگارهای تاریخی و چشم اندازهای محل،
رویدادهای محلی و جشن ها، معماری محلی، فضاهای ورزشی و سرسبز، سایر چشم اندازهای جذاب در مقصد
۴ – آرزوها و خواسته های بزرگ: ذکر اطلاات فوق العاده جهت کسب سود بیشتر، تصاویر و تفکر روشن-مثبت از مقصدهای گردشگری،
تشکیلات صنعتی تاثیرگذار، همکاری ها و تعاملات، عملیات خصوصی، سایر خدمات
۵ – اجتناب از ناخواسته ها: رقابتهای غیر ضروری در عملیات گردشگری، میزبانی های غیردوستانه مخصوصا از طرف محلی ها، خسارت به
چهره طبیعی محل و آثار تاریخی، شناخت کم فرهنگها، سهم ناچیز بازار، رویدادهای غیرمعمول و توهین آمیز، مشکلات ترافیکی
سازمان جهانی گردشگری در سال ۹۴ فرآیند تهیه برنامه های گردشگری را در هفت گام عمده خلاصه می کند که عبارتند از:
تحقیقات، تعیین اهداف، بررسی تمام عناصر، تحلیل و ترکیب، تدوین طرح و سیاست، تدوین سایر توصیه ها، اجرا و نظارت
Hall و Page در مورد ارزیابی می گویند:”پویایی صنعت گردشگری را نمی توان انکار نمود، چرا که این پدیده متاثر از تغییرات اقتصادی،
اجتماعی، زیست محیطی و تکنولوژی است. بنابراین در ارزیابی صنعت گردشگری باید سهم عوامل مذکور را در نظر گرفت.” ارزیابی
برای کشورهای در حال توسعه بسیار مهم است چرا که فقدان کنترل و ارزیابی موثر می تواند به تخریب محیط اجتماعی و زیستی و نهایتا
کاهش انتفاع ملی بیانجامد. (Brown et al,1999)
فرآیند ارزیابی بر ۳ محور کلی قرار دارد: اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی، زیست محیطی. ارزیابی آثار اقتصادی خود شامل ۵ رکن اساسی است:
افزایش درآمد عمومی و دولتی، ارز خارجی حاصل از گردشگری بین المللی، اشتغال محلی ایجاد شده (مستقیم، غیر مستقیم، القایی، ساختمانی)،
تاثیر ضریب تکاثری، کمک به درآمدهای دولتی.
در مورد ارزیابی فرهنگی-اجتماعی باید گفت، به موازات فواید بسیار صنعت گردشگری امکان ایجاد مشکلات عدیده فرهنگی-اجتماعی مخصوصا
در کشورهای در حال توسعه می شود. منظور از تاثیر اجتماعی، تغییر سبک زندگی جامعه میزبان و منظور از تاثیر فرهنگی، تغییر آداب و رسوم،
پوشش، زبان و هنر مردم محلی است. البته از نظر گی (۱۹۹۷)، با چند استراتژی می توان اثرات منفی اجتماعی-فرهنگی را کم نمود:
در درجه نخست با آگاهی دادن مسافرین در مورد مردم محلی، سپس ایجاد فرصت تعامل فرهنگی مطلوب، افزایش علاقه مردم محلی به
گردشگران مخصوصا از نظر نفع اقتصادی و نهایتا آموزش حرفه ای مسئولین واسطه (بین گردشگران و مردم محلی).
ارزیابی زیست محیطی همگام با توسعه پایدار بررسی می شود. در توسعه پایدار توجه به منابع زیست محیطی موجود برای استفاده کنندگان فعلی
و آینده می شود. لذا در توسعه اکوتوریسم حفظ و استفاده صحیح از منابع طبیعی اهمیت دارد. ۴ نکته کلیدی در ارزیابی زیست محیطی وجود دارد:
مشخص کردن ماهیت و اهداف پروژه های گردشگری، مشخص کردن عناصر و محیط موثر و متاثر، ارزیابی تاثیرات اولیه و جانبی، مدیریت قوی
برای کنترل تاثیرات و حصول منفعت حداکثری از اجرای پروژه ها.
